Sergide; Avrupalıların keşif seferlerinin ve balina avcılığının (1700’den günümüze) Pasifik ve Kuzey Kutbu’nun çevresindeki yerli toplulukları ve özgün sanat biçimlerini -New Bedford’dan Aotearoa’ya ve Utqiaġvik’e kadar- nasıl etkilediği, bu mirasın, çağdaş sanatta, topluluk yaşamlarında ve kültürlerde nasıl bir biçimde sürdürülmekte olduğu sorularına yanıt aranıyor.

Balinaları konu alan kozmolojilere, deniz memelilerinden türeyen farklı denizcilik geleneklerine sahip olan Okyanusya, Pasifik ve Kuzey Kutbu’nda yaşayan yerli toplumlar, yaşamın dinamizminin izlerini yansıtan oyma sanatı stillerini ortaya koymuşlardır. Bunu yaparken de, 1800’lerdeki Avrupalıların ticari amaçlı balina avcılığı seferlerinden ve sömürgecilikten de büyük oranda etkilenmişlerdir.

Sanatçılardan, akademisyenlerden ve somut olmayan kültür miras taşıyıcılarından oluşan geniş bir danışma kurulunun ve NBWM küratörleriyle ortaklaşa düzenlenen kapsamlı sergi, Pasifik dünyasındaki kültürel karşılaşma bölgelerinde ortaya çıkan ve günümüzde sanatsal pratiklerini ve toplulukları etkilemeyi sürdüren varsıl kültürel geleneklerini, oyma biçimlerini ve malzeme alışverişlerini değerlendirmeye alıyor. Müze’nin oyma sanatı koleksiyonunu bu coğrafyadaki yerli topluluklar tarafından üretilen oyma dekoratif sanatları ve maddi kültürle bir araya getiren sergide 300’den fazla nesneye yer veriliyor.

Moses R. Denning tarafından bir gemi betiminin oyularak işlendiği bir sperm balinası dişi (1840’lar)

whalingmuseum.org

.

Yapımcısı bilinmiyor, Huahine’nin görünümü, Society Adaları, sperm balinası dişi, (1800’ler)

whalingmuseum.org

.

Sanatçısı bilinmiyor, balina avını betimi, kağıt üstüne mürekkeple çizim, (1914)

whalingmuseum.org

Sosyete Adaları haritası, tam ortasındaki Otaheite’yle (Haiti Adası), (Temmuz-Ağustos 1769)

whalingmuseum.org

William Bligh, Sandviç Adaları görünümü eskizleri, bakır levha üzerine kazıma baskı, (yaklaşık 1786)

whalingmuseum.org

Öte yandan genel geçer beğeni anlayışlarını ve popüler tüketim kalıpları değerlendirirken; kültürel ve ticari değer sistemleri arasındaki farkları; zanaat geleneklerini, halk sanatını, üretim-tüketim süreçlerinde toplumsal cinsiyet rolleri ile ilgili konuları araştırıyor. Ayıca geleneksel olarak kullanılan malzemeleri (hindistancevizi kabukları, balina dişleri, mors fildişi, insan saçı) ve bu malzemelerin coğrafyada dolaşımını masaya yatırıyor.

(Kaynak: whalingmuseum.org)

İskoç Deniz Müzesi’nde açılan “Fani Üstünlük, Hastalıktan Başka Bir Şey Değildir” başlıklı sergi, İskoçya’nın günümüzde neredeyse unutulan ticari balina avcılığı tarihini ve balina avcılığının doğal yaşam üzerinde yol açtığı etkileri ele alıyor.

Adını, Herman Melville’in “Moby Dick” adlı tanınmış romanında geçen bir söze yapılan göndermeyle alan sergi, İskoçya’nın bu endüstri içindeki yerini; tarih, bilim, belgesel nitelikli fotoğraflar ve sanat yapıtları aracılığıyla masaya yatırıyor.

Öte yandan da balina avlarına katılan ve bu sayede büyük maceralar yaşayan ve büyük servetler edinen insanların öyküleri de sergi kapsamında izleyicilerin ilgisine sunuluyor.

Doğal yaşam üzerinde gerçekleştirilen en zalim ve korkunç girişimlerden biri olan endüstriyel balina avcılığıyla, yalnızca Kutup denizlerinde neredeyse 1.6 milyon balina 1900-1960 yılları arasında avlanmış ve bu nedenle bazı türlerin neredeyse yok olma eşiğine gelmişti.

Balina avcılığının tarihi Yenitaş (Neolitik) çağına kadar geriye gitmekle birlikte, İskoç topluluklarının balina avcılığının tarihi; Vikinglerin Kuzey Atlantik denizine balina avcılığı amacıyla açılmalarıyla, 1000 yıl önce başlamaktadır. Balina avı konusundaki yöntemler, İskoçya’nın farklı bölgelerinde zamanla gelişme gösterirken; Vikinglerin avlanma geleneklerinin kullanılması, İskoçya’nın kuzey batısındaki Hebrid takım adalarında yaşayan topluluklar tarafından 20.yy’la kadar sürdürülmüştü.

“Pelorus Pisces” – Will Maclean, 2004

scottishmaritimemuseum.org

İskoçya’da, endüstriyel balina avcılığı, tam anlamıyla 19. yy’ın ortalarında, endüstriyelleşmenin yol açtığı balina yağına yönelik artan istem (talep) sonucu başlamıştı. Balina yağı, özellikle makinaların yağlanmasında, aydınlatmada ve ısınmada kullanılıyordu. Örneğin İskoçya’nın Dundee kenti o yıllarda dünyanın en büyük hint keneviri üreticisiydi ve balina yağı, hint keneviri liflerinin yumuşatılması işleminde çok önemli bir rol oynamaktaydı. Bununla birlikte, balinalardan elde edilen yan ürünler; sabunlar, parfümler, balina kemiğinden yapılan kadın korseleri ve yine kemikten üretilen şemsiyeler, o dönemin yeni endüstriyel kentli toplumunun temel gereksinimleri arasına girmişti.

İskoçya’nın balina avcılığı limanları olan Dundee, Leith ve Shetland’dan; Mavi balina, Kambur balina, Kuzey balinası ve Güney gerçek balinası ayrıca fok avlamak amacıyla Kutup denizine açılan avcılar, burada çok çetin koşullar içinde yaşamlarını sürdürüyorlar ve çalışıyorlardı. Bu süreçte, yırtıcı hayvanların yol açtığı sayısız tehlikelerle yüzleşiyorlar, havanın ve denizin öngörülemeyen değişken koşullarıyla boğuşuyorlar, öte yandan ıssız yerlerde yaşamda kalmaya çalışıyorlardı. Tüm bu süreç içinde yaralanmalar hatta ölümler, bu avcılar için artık hiç alışılmış şeyler haline geliyordu.

Balina avı sırasında bu deniz memelisi, avcılar tarafından atılan zıpkınla bir kere vurulduktan sonra, artık büyük bir kovalamaca başlıyor ve balina kan kaybından ölene kadar sürüyordu. Ölen balinanın bedeni, çekilerek, işleme istasyonlarına götürülüyordu.

scottishmaritimemuseum.org

Balinanın yağı, bir balinacının anılarından aktardığına göre, tıpkı muz soyar gibi benzer biçimde soyularak çıkarılmaktaydı ve yaklaşık olarak bir tren vagonu büyüklüğüne sahip bir balinanın parçalara ayrılması yalnızca yirmi dakika sürmekteydi.

19. yy ortalarından 20.yy ortalarına kadar, avcılıkta kullanılan elektrikli ve patlayıcı zıpkınlar başta olmak üzere sonar sistemlerinin ve helikopterin de dahil olmasıyla, donanımlarda yaşanan teknolojik gelişmeler balina avcılığını daha etkili bir hale getirmişti.

En önemli ve dehşet verici gelişme ise; kara istasyonlarından fabrika gemilerine doğru yaşanan geçişle geldi.

Bir buçuk futbol sahası uzunluğuna (170 metre) kadar erişebilen, günde 200 balina yakalayan bu gemiler, etleri kesip-parçalara ayırdıktan sonra işlemekle görevli 4.000 kişiyi barındırmaktaydı. Ayrıca bu gemilerin çoğunun kendi içinde balina eti ve balina yağı işleme tesisi de yer almaktaydı.

1950’li ve 60’lı yıllara gelindiğinde dünya denizlerindeki balinaların büyük bölümü yok edilmiş ve balina avcılığı artık karlı bir iş olma özelliğini yitirmişti. 1982 yılında, ticari balina avcılığıyla ilgili olarak Uluslararası Balina Komisyonu (International Whaling Commission – IWC) denetiminde küresel kapsamda bir moratoryum kabul edildi. Buna karşın günümüzde hala pek çok ülke tarafından kültürel, ticari ve bilimsel amaçlarla balina avcılığı sürdürülüyor.

Sergi, İskoç Deniz Müzesi’nin koleksiyonundan yararlanılarak ayrıca Güney Georgia Müzesi (South Georgia Museum) ve İskoç Balıkçılık Müzesi (Scottish Fisheries Museum) ödünç alma yöntemiyle getirilen; ses yerleştirmeleri, fotoğraflar, avcılık konusunu odağına alan sanat yapıtları, çeşitli el aletleri/donanımları kapsıyor.

“Fani Üstünlük, Hastalıktan Başka Bir Şey Değildir” başlıklı sergi, 19 Şubat 2023 tarihine kadar İskoç Deniz Müzesi’nde görülebilecek.

(Kaynak: scottishmaritimemuseum.org)